Zachowek i compulsory share w systemach prawnych świata – analiza porównawcza w kontekście międzynarodowego planowania spadkowego
Zagadnienie ochrony najbliższych członków rodziny przed całkowitym wydziedziczeniem traktowane jest w bardzo różnorodny sposób przez systemy prawne świata i byłoby błędem zakładać, że polski system zachowku jest przejawem uniwersalnych, globalnych standardów. Podczas gdy niektóre porządki prawne opierają się na zasadzie pełnej swobody testowania, inne wprowadzają różnorodne mechanizmy zapewniające minimalny udział w spadku dla określonych kategorii spadkobierców. Zróżnicowanie tych rozwiązań nabiera szczególnego znaczenia w dobie rosnącej mobilności międzynarodowej, gdy osoby zmieniające miejsce zamieszkania lub nabywające nieruchomości za granicą mogą nieświadomie narazić się na zastosowanie zupełnie odmiennych reguł spadkowych.
Fundamentalna różnica między systemami polega na filozofii ochrony rodziny. Systemy Europy kontynentalnej tradycyjnie kładą nacisk na ochronę struktury rodzinnej poprzez gwarantowanie udziałów spadkowych, podczas gdy systemy common law kładą nacisk na autonomię jednostki i swobodę decydowania o własnym majątku. Ta podstawowa różnica prowadzi do wykształcenia się odmiennych mechanizmów prawnych, które mogą prowadzić do diametralnie różnych rezultatów w analogicznych sytuacjach faktycznych.
Modele normatywne ochrony spadkobierców przymusowych
Model prawa rzeczowego (francuski)
System francuski stanowi archetyp rozwiązania, w którym spadkobiercy przymusowi automatycznie nabywają prawa rzeczowe do określonej części spadku. Część zarezerwowana (réserve héréditaire) stanowi współwłasność ex lege, której spadkodawca nie może naruszyć poprzez rozrządzenia testamentowe. We Francji część zarezerwowana wynosi 50% majątku dla jednego dziecka, dwie trzecie (66,67%) dla dwojga dzieci oraz trzy czwarte (75%) dla trojga lub więcej dzieci, co czyni francuski system jednym z najbardziej restrykcyjnych w Europie.
Podobne koncepcje forced heirship przyjęły Hiszpania, Włochy i Belgia, choć z istotnymi modyfikacjami. We Włoszech spadkobiercy przymusowi otrzymują od 50% (jedno dziecko) do 2/3 majątku (dwoje lub więcej dzieci), podczas gdy w Belgii po reformie z 2018 roku dzieci zawsze otrzymują 50% majątku niezależnie od ich liczby. W Hiszpanii system jest jeszcze bardziej skomplikowany, gdyż dzieli część zarezerwowaną na legítima estricta (ścisłą część uprawnioną) rozkładaną równo między dzieci oraz mejora (poprawę) umożliwiającą uprzywilejowanie niektórych zstępnych. Łącznie hiszpańska część zarezerwowana może sięgać dwóch trzecich majątku spadkowego.
Model roszczenia pieniężnego (niemiecki)
System niemiecki ewoluował od klasycznego modelu francuskiego w kierunku przyznania spadkobiercom przymusowym jedynie roszczenia pieniężnego (Pflichtteil) przeciwko spadkobiercom testamentowym. To rozwiązanie, przyjęte również w Austrii, Polsce i Holandii, zapewnia większą elastyczność spadkodawcy przy jednoczesnym zachowaniu ochrony dla najbliższych członków rodziny. W Niemczech wysokość roszczenia zachowkowego wynosi połowę udziału ustawowego. Podobne proporcje obowiązują w pozostałych krajach tej grupy, choć różnią się one co do kręgu uprawnionych – podczas gdy w Niemczech i Polsce zachowek przysługuje potomkom, małżonkowi i rodzicom, w Holandii ogranicza się wyłącznie do potomków.
Model dyskrecjonalny (anglosaski)
Systemy common law, reprezentowane przez Wielką Brytanię, Kanadę i Australię, odrzucają koncepcję automatycznych uprawnień spadkowych na rzecz dyskrecjonalnej interwencji sądowej. Sądy mogą nakazać „odpowiednie zabezpieczenie finansowe” dla członków rodziny na podstawie indywidualnej oceny potrzeb i okoliczności, a nie sztywnych reguł prawnych. System ten oferuje największą elastyczność i możliwość dostosowania do specyfiki konkretnego przypadku, ale jednocześnie wprowadza niepewność prawną, gdyż skutki prawne można przewidzieć jedynie w ograniczonym zakresie.
Model szariatu
Systemy prawne oparte na prawie islamskim, obowiązujące w krajach takich jak Arabia Saudyjska czy Zjednoczone Emiraty Arabskie, implementują najdalej idące ograniczenia swobody testowania. Prawo szariatu ogranicza swobodę testamentową do maksymalnie jednej trzeciej majątku, podczas gdy pozostałe dwie trzecie muszą być podzielone zgodnie z zasadami prawa religijnego wśród spadkobierców określonych przez prawo religijne, przy czym system ten zawiera skomplikowane reguły dotyczące różnych kategorii spadkobierców i uwzględnia różnice płci.
Specyfika systemów azjatyckich
Japonia stosuje system prawnie zabezpieczonej części spadku (iryūbun), który gwarantuje spadkobiercom przymusowym (z wyłączeniem rodzeństwa) określoną część majątku: jedną trzecią gdy jedynymi spadkobiercami są rodzice zmarłego, oraz połowę we wszystkich pozostałych sytuacjach. System ten jest uzupełniony specjalnymi przepisami ułatwiającymi sukcesję biznesową, obejmującymi preferencje podatkowe dla transferu przedsiębiorstw rodzinnych oraz tradycyjną praktykę mukoyoshi (adopcji dorosłego mężczyzny jako następcy biznesowego).
Chiny rozwijają odmienne podejście oparte na zależności ekonomicznej niż automatycznych uprawnień. Prawo chińskie wymaga „obowiązkowego zarezerwowania niezbędnej części majątku dla spadkobierców pozostających na utrzymaniu zmarłego, tych którzy nie posiadają zdolności do pracy i nie mają źródła utrzymania”. To podejście odzwierciedla przejście od tradycyjnych struktur rodzinnych do systemu opartego na rzeczywistych potrzebach ekonomicznych.
Systemy hybrydowe i rozwiązania szczególne
Luizjana stanowi jedyną jurysdykcję w Stanach Zjednoczonych zachowującą instytucję spadkobierców przymusowych, ograniczoną jednak do dzieci poniżej 24 roku życia lub dorosłych dzieci trwale niepełnosprawnych. System rezerwuje jedną czwartą majątku dla jednego spadkobiercy przymusowego lub połowę dla większej ich liczby.
Brazylia utrzymuje sztywny podział 50-50 między „część uprawnioną” zarezerwowaną dla spadkobierców przymusowych a „część dostępną” podlegającą swobodzie testamentowej. Obecnie rozważane są propozycje legislacyjne wykluczające małżonków z ochrony spadkobierców przymusowych, co odzwierciedla dostosowanie do współczesnych struktur rodzinnych.
Cypr i Malta – wyzwania dla polskich rezydentów podatkowych
Szczególną uwagę zasługują systemy Cypru i Malty, popularne destynacje dla polskich rezydentów podatkowych, które stosują znacznie bardziej restrykcyjne reguły niż prawo polskie. Na Cyprze system forced heirship przewiduje podział majątku na część ustawową (statutory portion) i rozrządzalną (disposable portion). Gdy spadkodawca pozostawia małżonka i dzieci, 75% majątku musi zostać im przyznane zgodnie z udziałami ustawowymi, pozostawiając jedynie 25% do swobodnej dyspozycji. Kontrast z polskim systemem zachowku, ograniczonego do połowy udziału ustawowego i dotyczącego jedynie sytuacji gdy spadkobiercy nie otrzymali wystarczającego udziału, może być szczególnie zaskakujący.
Malta implementuje podobnie rygorystyczne zasady. Dzieci otrzymują część zarezerwowaną w wysokości jednej trzeciej majątku (do czterech dzieci) lub połowy (pięć lub więcej dzieci), podczas gdy małżonek ma prawo do jednej czwartej (przy istnieniu dzieci) lub jednej trzeciej (bez dzieci). W praktyce oznacza to, że spadkobierca z rodziny z trzema dziećmi może swobodnie rozdysponować jedynie około 41% majątku. Te różnice nabierają krytycznego znaczenia w kontekście rozporządzenia spadkowego UE 650/2012, które wprawdzie pozwala na wybór prawa ojczystego, ale wymaga świadomego i wyraźnego działania w testamencie, a ponadto nie dotyczy nieruchomości jeśli zmarły miał tzw. habitual residence w kraju położenia nieruchomości.
Dubaj – ekstremalny przypadek różnic systemowych
Rezydenci podatkowi w Zjednoczonych Emiratach Arabskich mogą zmierzyć się z jeszcze bardziej dramatycznymi różnicami. Zgodnie z zasadami ogólnymi, cudzoziemiec umierający w Dubaju bez zarejestrowanego testamentu podlega prawu szariatu, które przewiduje sztywne reguły podziału majątku mogące być całkowicie sprzeczne z intencjami spadkodawcy. Prawo ZEA pozwala wprawdzie nie-muzułmanom na wybór prawa państwa obywatelstwa, ale wybór ten musi być wyraźnie wskazany w testamencie. Dekret Federalny nr 41 z 2022 roku wprowadził dodatkową elastyczność, ale podstawowe różnice systemowe pozostają znaczące.
Konsekwencje praktyczne dla planowania spadkowego
Problem świadomości prawnej
Fundamentalnym problemem jest brak świadomości wśród osób zmieniających rezydencję podatkową co do potencjalnych konsekwencji spadkowych. Doradcy podatkowi koncentrują się na optymalizacji bieżących obciążeń fiskalnych, często pomijając długoterminowe skutki w zakresie prawa spadkowego. Ta luka w doradztwie może prowadzić do sytuacji, w której osoba osiągająca znaczące korzyści podatkowe nieświadomie narazi swój spadek na zastosowanie znacznie bardziej restrykcyjnych reguł spadkowych.
Planowanie proaktywne versus reaktywne
Różnice w systemach prawnych wymagają proaktywnego podejścia do planowania spadkowego. Podczas gdy w Polsce zachowek stanowi roszczenie pieniężne uruchamiane post mortem, w systemach takich jak francuski czy cypryjski spadkobiercy przymusowi nabywają automatycznie prawa rzeczowe, których nie można już skutecznie ograniczyć po śmierci spadkodawcy. To oznacza, że skuteczne planowanie spadkowe w kontekście międzynarodowym musi uwzględniać nie tylko bieżące miejsce zamieszkania, ale również potencjalne przyszłe zmiany oraz położenie składników majątkowych. Decyzja o nabyciu nieruchomości w jurysdykcji o restrykcyjnych przepisach spadkowych może mieć długoterminowe konsekwencje dla całej strategii sukcesyjnej.
Wybór prawa właściwego
W ramach Unii Europejskiej rozporządzenie spadkowe 650/2012 oferuje możliwość wyboru prawa państwa obywatelstwa jako prawa właściwego dla całego spadku. Ten mechanizm może być kluczowy dla osób zmieniających miejsce zamieszkania, ale chcących zachować przewidywalność polskiego systemu spadkowego. Wybór prawa musi być dokonany wyraźnie w testamencie i dotyczy całego stosunku spadkowego. Nie można selektywnie aplikować różnych praw do różnych składników majątku, co wymaga kompleksowej analizy konsekwencji takiej decyzji. W jurysdykcjach spoza UE lub w sytuacjach szczególnej złożoności może być konieczne wykorzystanie międzynarodowych struktur prawnych, takich jak trusty czy fundacje rodzinne. Struktury te mogą pomóc, ale wymagają kompleksowej analizy pod kątem zgodności z prawem kraju rezydencji beneficjentów oraz implikacji podatkowych.
Tendencje ewolucyjne i prognozy
Współczesne systemy prawne wykazują sprzeczne tendencje. Z jednej strony, reformy w Szwajcarii czy Niemczech wskazują na wzmacnianie swobody testamentowej i ograniczanie kręgu spadkobierców przymusowych. Z drugiej strony, niektóre jurysdykcje, jak Malta czy Cypr, utrzymują bardzo restrykcyjne systemy, a debaty społeczne nie zawsze przemawiają za liberalizacją. Ta różnorodność oznacza, że w przewidywalnej przyszłości planowanie spadkowe w kontekście międzynarodowym będzie wymagać uwzględnienia znacznych różnic między systemami prawnymi. Harmonizacja wydaje się mało prawdopodobna ze względu na głębokie kulturowe i historyczne korzenie różnych podejść do ochrony rodziny.
Starzenie się społeczeństw europejskich i zmiany w strukturach rodzinnych będą prawdopodobnie wpływać na ewolucję przepisów spadkowych. Tradycyjne uzasadnienia dla ochrony spadkobierców przymusowych, oparte na konieczności zabezpieczenia egzystencji rodziny, mogą tracić na znaczeniu w społeczeństwach o wysokim poziomie zabezpieczenia socjalnego. Jednocześnie rosnące nierówności majątkowe i koncentracja bogactwa mogą prowadzić do przeciwnych tendencji, wzmacniających argumenty za ograniczeniem swobody testamentowej w celu zapobiegania nadmiernej koncentracji majątku.
Autor: Robert Nogacki, partner zarządzający, Kancelaria Prawna Skarbiec, specjalizująca się w doradztwie prawnym, w tym w zakresie prawa podatkowego, tworzeniu fundacji rodzinnych w ramach family office i planowania sukcesji