Zostałeś pominięty w testamencie? A może zapisano Ci mniej niż uważasz za słuszne? Zachowek w praktyce oznacza, że pewna część majątku spadkowego jest zarezerwowana dla zstępnych (dzieci, wnuki itp.), małżonka spadkodawcy i rodziców spadkodawcy, nawet jeśli w testamencie spadkodawcy nie uwzględniono tych osób lub zostały pominięte na korzyść innych spadkobierców. Przepisy prawa chronią Cię jeśli należysz do bliskiego kręgu rodziny spadkodawcy, wskazanego w art. 991 § 1 kodeksu cywilnego.
Najczęściej zadawane pytania>>>
Na czym polega zachowek w praktyce?
Prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych, które to obowiązki mogą być czasami nawet sprzeczne z jego wolą. Dlatego spadkodawcy nie przysługuje prawo wyboru czy chce komuś przyznać zachowek. Uprawnienie do zachowku istnieje z mocy prawa.
Zachowek służy ochronie interesów majątkowych bliskich spadkodawcy przez zagwarantowanie im, niezależnie od, a nawet wbrew woli spadkodawcy, roszczenia pieniężnego w wysokości 2/3 albo połowy wartości udziału w spadku, jaki przypadałby im, gdyby dziedziczyli zgodnie z ustawą. Dwie trzecie przysługuje małoletnim zstępnym lub bliskim, którzy są trwale niezdolni do pracy. W pozostałych przypadkach – połowa.
Zła wiadomość jest taka, że nikt z urzędu nie zainteresuje się tym, czy i w jakiej wysokości zachowek mógłby Wam przypaść. Konieczne jest samodzielne podniesienie odpowiedniego żądania wobec spadkobierców. Przepisy nie określają terminu, w jakim zobowiązani spadkobiercy powinni uczynić zadość roszczeniu. Jeśli jednak uchylają się do realizacji tego obowiązku, to konieczne jest skierowanie sprawy do sądu.
Wymaga to wytoczenia powództwa przeciwko spadkobiercom zmarłego. A gdy nie możemy od nich otrzymać należnego nam zachowku, wówczas roszczenie powinniśmy skierować do osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, następnie do osób, które co prawda nie są spadkobiercami, ale otrzymały od spadkodawcy darowiznę oraz do fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku, jak i do osoby, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku.
Obdarowany, fundacja rodzinna oraz osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, są obowiązani do zaspokojenia roszczenia o zachowek tylko w granicach uzyskanego wzbogacenia będącego skutkiem odpowiednio: darowizny, pokrycia funduszu założycielskiego, otrzymania mienia. Sprawa o zachowek ma charakter roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku. Nie możemy więc w ramach sprawy o zachowek żądać przedmiotów wchodzących w skład masy spadkowej.
Warto aby spadkodawca zawczasu pomyślał o zachowku
Kwestię zachowku warto mieć na uwadze przy sporządzaniu testamentu. Już wtedy dobrze jest zadać sobie pytanie, komu zachowek będzie przysługiwać i jak ma wyglądać mechanizm jego spłaty. Jak wskazał Sąd Najwyższy, spadkodawca ma do dyspozycji trzy główne mechanizmy zabezpieczenia roszczeń o zachowek: może dokonać darowizny na rzecz uprawnionych do niego osób, powołać je do spadku, bądź uczynić na ich rzecz zapisy (także zapisy windykacyjne).
Jeśli tak ustanowione zabezpieczenie jest co najmniej równe wartości spadku, jaki uprawniony otrzymałby gdyby dziedziczył z ustawy, zachowek należy uznać za pokryty. Jeśli zabezpieczenie jest niższe, uprawnionemu przysługuje roszczenie o uzupełnienie zachowku. A gdy nie otrzymał żadnego przysporzenia – roszczenie o pokrycie zachowku (wyrok Izby Cywilnej SN z dnia 25 stycznia 2022 r., sygn. akt II CSKP 123/22).
Jeśli spadkodawca nie pomyśli o tych kwestiach zawczasu, to niestety istnieć będzie duże ryzyko, że jego bliskich może czekać spór sądowy. Często takie spory o zachowek są elementem bardziej złożonych batalii sądowych obejmujących równolegle np. sprawę o unieważnienie testamentu.
Szczególne zasady kalkulacji zachowku – koszty wychowania oraz wykształcenia
Warto pamiętać, że jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, na należny mu zachowek zalicza się poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (art. 997 k.c.). Ustalenie tej „przeciętnej miary” powinno nastąpić z uwzględnieniem warunków życia konkretnej rodziny oraz rozmiaru kosztów ponoszonych w rodzinach z tego samego środowiska społecznego. Zabieg taki musi być dokonywany kazuistycznie, a każda sprawa winna być traktowana w pełni indywidualnie, gdyż nie można ustanowić jednej, uniwersalnej miary i ogólnych wytycznych w tym zakresie.
Odsetki za opóźnienie w zapłacie zachowku
Dług z tytułu zachowku jest długiem pieniężnym. A zgodnie z art. 481 § 1 k.c., jeśli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas tego opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody a opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Dochodzenie zachowku przed sądem może być procesem długotrwałym, dlatego warto pamiętać, że jeśli zobowiązani nie spełnią tego roszczenia dobrowolnie, to przysługują nam odsetki, o których mowa w art. 481 § 1 k.c.
Odsetki ustawowe za opóźnienie w spełnieniu świadczenia z tytułu zachowku nalicza się od chwili wezwania dłużnika do zapłaty (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 19 października 2022 r., sygn. akt V ACa 799/21). Dokładna ocena tego, jakie odsetki nam przysługują, to kolejne złożone zagadnienie, którego nie da się ocenić za pomocą prostego kalkulatora. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 7 lutego 2013 r. (sygn. akt II CSK 403/12), termin, od którego zobowiązany do spełnienia roszczenia zachowku popadł w opóźnienie, należy każdorazowo ustalać indywidualnie, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności konkretnego przypadku.
Rozłożenie zachowku na raty
Konieczność spłaty zachowku może stanowić dla spadkobierców duży ciężar. Dlatego warto pamiętać, że w szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może rozłożyć na raty spłatę zasądzonego świadczenia (art. 320 k.p.c.). Sąd nie zastosuje jednak tego rozwiązania automatycznie. Zobligowany jest bowiem w każdym przypadku do zbadania racji każdej ze stron.
Czy roszczenie o zachowek podlega dziedziczeniu?
Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko w sytuacji, gdy spadkobierca ten należy do grona uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Przedawnienie roszczenia o zachowek
Warto też pamiętać, że ze zgłoszeniem roszczenia z tytuły zachowku nie możemy czekać w nieskończoność. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu.
Czy istnieje jakaś metoda, aby uniemożliwić spadkobiercom ustawowym zgłaszanie roszczeń z tytułu zachowku?
W skomplikowanych sytuacjach rodzinnych wiele osób planujących zasady dziedziczenia przez swoich spadkobierców zadaje sobie właśnie takie pytanie. Sama instytucja zachowku została jednak tak skonstruowana, aby uniemożliwić jej obejście i dzięki temu zagwarantować członkom rodziny udział w spadku. Jedyny wyjątek przewidziany został dla instytucji wydziedziczenia, o której piszemy poniżej.
Sądy rygorystycznie stoją na straży uprawnień z zachowku i bardzo ostrożnie podchodzą do badania przesłanek wydziedziczenia. Jak orzekł m.in. w wyroku z 25 czerwca 2020 r. Sąd Najwyższy w Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, rolą instytucji zachowku jest urzeczywistnienie podstawowych wartości konstytucyjnych, takich jak ochrona rodziny, godności i prawa do dziedziczenia.
W demokratycznym państwie prawa, szanującym zasadę sprawiedliwości społecznej, niedopuszczalne jest kształtowanie takiego porządku dziedziczenia, gdzie członkowie najbliższej rodziny, w tym małoletni lub trwale niezdolni do pracy, byliby pozbawiani środków do życia. Zachowek zabezpiecza więc egzystencjalne potrzeby członków rodziny spadkobiercy, pełni funkcję alimentacyjną, ochronną, dystrybucyjną i solidarnościową (sygn. akt I NSNc 21/20).
Na czym polega wydziedziczenie?
Wydziedziczenie to prawo spadkodawcy do pozbawienia swoich zstępnych, małżonka lub rodzica, przysługującego im praw do zachowku, jeśli któreś z nich:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuściło się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Nie możemy wydziedziczyć spadkobiercy (pozbawić go prawa do zachowku) tylko dlatego, że przestaliśmy go lubić. Nawet całkowite i długotrwałe zerwanie więzi uczuciowej, rodzinnej ze spadkodawcą nie stanowi podstawy do wydziedziczenia, jeżeli nastąpiło ono wyłącznie z winy spadkodawcy. Nie można bowiem wywodzić dla siebie skutków prawnych ze swego niegodziwego zachowania.
W praktyce, to czy zaistniały przesłanki do wydziedziczenia jest niebywale skomplikowanym zagadnieniem, które doczekało się bogatego orzecznictwa, w którym sądy szczegółowo analizowały rozmaite przypadki pod kątem tego, czy można je przyjąć za wystarczające do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Niemniej przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z testamentu.
Ciężar wykazania przyczyny wydziedziczenia w procesie wszczętym przez powoda należącego do kręgu uprawnionych do zachowku spoczywa na spadkobiercy pozwanym o jego zapłatę. Ale udowodnienie, że niedopełnienie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy zostało wywołane naganną postawą tego spadkodawcy leży po stronie powoda (wyrok SN z dnia 9 września 2022 r., sygn. akt II CSKP 323/22). W najbardziej złożonych sprawach, sąd przy ocenie przesłanek wydziedziczenia może odwołać się dodatkowo do takich pojęć generalnych jak: zasady współżycia społecznego czy nadużycie prawa podmiotowego. Warto pamiętać, że jeśli spadkodawca przebaczy niegodnemu, czy też niedbającemu o więzi rodzinne, to nie może go już wydziedziczyć.