Jak obliczyć należny zachowek? Prawo do zachowku przysługuje bliskiemu ze względu na jego silne więzi ze spadkodawcą. Jego celem jest zabezpieczenie wypełnienia obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swojego małżonka i krewnych.
Najczęściej zadawane pytania>>>
Jak obliczyć należny zachowek i jego wysokość?
Prawo do zachowku stanowi gwarancję, by nikt nie rozporządzał majątkiem na wypadek swojej śmierci całkowicie dowolnie, bez ograniczeń, z pokrzywdzeniem niektórych z najbliższych osób. Zachowek jest wierzytelnością, której wysokość zależy od wartości majątku spadkowego. W pierwszej kolejności należy ustalić tzw. czystą wartość spadku. Oblicza się ją jako różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku (wartość wszystkich aktywów należących do spadku) a stanem biernym (długi spadkowe).
Następnie do tak ustalonej czystej wartości spadku dodaje się wartość darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę (bez zapisów zwykłych i poleceń), a także fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę (jeśli fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie) oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę. Uzyskujemy tzw. substrat zachowku, który należy pomnożyć przez udział spadkowy (jaki przypadałby zgodnie z ustawą) oraz przez ułamek 2/3 (w przypadku małoletnich lub osób trwale niezdolnych do pracy) lub ułamek 1/2 w przypadku pozostałych uprawnionych do zachowku.
Z powyższego można wyprowadzić wzór na obliczenie zachowku:
wartość substratu zachowku x udział w spadku przysługujący na mocy ustawy x 2/3 w przypadku osoby małoletniej lub trwale niezdolnej do pracy (albo x 1/2 w przypadku pozostałych uprawnionych do zachowku)
Przykład: jeśli spadkodawca pozostawił spadek o wartości 100 000 zł i miał długi w wysokości 20 000 zł, to czysta wartość spadku wyniesie 80 000 zł. Doliczyć do niej należy 200 000 zł darowizny dokonanej na rzecz syna. Substrat zachowku wyniesie wówczas 280 000 zł. Żona spadkodawcy otrzyma kwotę 50 000 zł (połowa spadku). W tej sytuacji wysokość jej udział w spadku przysługujący na mocy ustawy wyniesie70 000 zł (280 000 x ½ x ½) więc, małżonka spadkodawcy może domagać się od syna uzupełnienia zachowku w wysokości 20 000 zł.
Kodeks cywilny nie wskazuje metod ustalania wartości spadku ani też obliczania zachowku. Wskazuje jednak, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, zapisu windykacyjnego z chwili otwarcia spadku, funduszu założycielskiego i mienia z rozwiązania fundacji rodzinnej z chwili ich przekazania, oraz w każdym z tych czterech przypadków – także wg cen z chwili ustalania zachowku.
Potwierdza to utrwalona linia orzecznicza sądów i pogląd doktryny, zgodnie z którymi zachowek wylicza się według cen obowiązujących w dacie orzekania o roszczeniach z jego tytułu. Konieczne jest także ustalenie stanu czynnego spadku. W sprawach o zachowek to do sądu należy ustalenie składu i wartości majątku spadkowego. Nie jest natomiast jego rolą wyznaczanie dochodzeń w celu uzupełnienia lub weryfikacji twierdzeń przedstawionych przez strony, czy też które miałyby za zadanie odnaleźć środki dowodowe pozwalające na ich udowodnienie. Sąd nie ma również obowiązku przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (wyrok Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie – I Wydział Cywilny z 6 listopada 2019 r., sygn. akt I C 5/17).
Szczegółowe zasady ustalania zachowku
Szczegółowe zasady ustalania wysokości zachowku są dość skomplikowane i zapewne nie obędzie się w tym zakresie bez pomocy doświadczonego eksperta. Kilka podstawowych zasad:
- Jeżeli uprawniony do zachowku nie otrzymał go w pełnej wysokości w darowiźnie lub powołaniem do spadku, albo w postaci zapisu, świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej celem pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (jak w przykładzie powyżej);
- Roszczenie o zachowek uprawniony pomniejsza o wszelkie kwoty, które otrzymał od spadkodawcy w formie darowizny, powołaniem do spadku, zapisem, lub świadczeniem od fundacji rodzinnej albo mieniem w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Interpretacja definicji darowizny na gruncie regulacji o zachowku musi być powiązana z celem, któremu służy instytucja doliczania darowizny. Obejmuje więc nie tylko samą umowę darowizny, ale również wszelkie nieodpłatne działania spadkodawcy z jego majątku, które powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzić do takiego samego ich pokrzywdzenia jak w przypadku darowizny dokonanej na rzecz innych (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu – I Wydział Cywilny z 9 września 2016 r., sygn. akt I ACa 914/16). W tej sprawie sąd uznał, że oświadczenie spadkodawczyni, w którym zrzekła się roszczenia z tytułu nakładów poczynionych ze wspólnego majątku na majątek osobisty męża, należy traktować jak darowiznę podlegającą doliczeniu do substratu zachowku i uwzględnianą w zachowku uprawnionego, który wskutek tego oświadczenia uzyskał bezpłatne przysporzenie.
- Przy ustalaniu udziału spadkowego, stanowiącego podstawę do obliczania zachowku, należy wziąć pod uwagę również spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy odrzucili spadek. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo których wydziedziczono.
- Jeśli w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest w postępowaniu o zachowek samodzielne ustalenie przez sąd stanu i wartości spadku bez przeprowadzania postępowania o dział spadku lub o podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową.
Co stanowi podstawę do wyceny spadku na potrzeby wyliczenia zachowku?
Podstawę do wyceny roszczenia o zachowek stanowi spis inwentarza. Domniemanie wynikające z treści dokumentu w postaci spisu inwentarza, nie tylko w zakresie składu masy spadkowej, ale również w części dotyczącej określenia wartości poszczególnych praw majątkowych, może zostać obalone przy zastosowaniu reguł obowiązujących w postępowaniu dowodowym. W procesie o zachowek możliwe jest również dowodzenie, że składniki masy spadkowej mają inną wartości niż to wynika ze spisu inwentarza. Szczególnie, że przyjmuje się ceny z daty ustalenia zachowku, czyli wartości, które mogły ulec zmianie od daty sporządzenia spisu inwentarza (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z 20 marca 2019 r.,sygn. akt V ACa 292/18).
W okresie pomiędzy datą wymagalności roszczenia o zachowek a chwilą orzekania o nim, ceny mające wpływ na ustalenie rozmiaru należnego świadczenia mogą wzrosnąć, utrzymywać się na tym samym poziomie, albo obniżyć. W procesie o zachowek sądy zobligowane są w związku z tym unikać automatyzmu.
Darowizny, których nie uwzględnia się przy obliczaniu zachowku
Nie wszystkie darowizny dokonane przez spadkodawcę muszą być brane pod uwagę przy ustalaniu wysokości zachowku. Przede wszystkim pomija się drobne darowizny, tzw. przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach, jak i darowizny dokonane dawniej niż 10 lat, licząc od daty otwarcia spadku. Nie uwzględnia się również darowizn przekazanych osobom, które nie są spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku.
W przypadku zachowku dla zstępnego (każdy kolejny potomek: syn, wnuk, prawnuk), do spadku nie dolicza się darowizn dokonanych przez spadkodawcę w okresie, gdy zstępnych on nie posiadał, jak i funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jeśli ich przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych (wyjątek – na potrzeby zachowku wlicza się do spadku darowizny i przekazane fundusze i mienie, dokonane przez spadkodawcę na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego)
W przypadku małżonka, nie uwzględnia się darowizn dokonanych przez przyszłego męża, żonę, przed zawarciem związku małżeńskiego (to samo dotyczy przekazanych przed ślubem funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji).
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się również funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego dawniej niż 10 lat, licząc od daty otwarcia spadku (chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą), ani mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego dawniej niż 10 lat, licząc od daty otwarcia spadku, przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Pomoc prawnika
Jak widać, obliczanie zachowku jest dość skomplikowane. Jest wiele czynników, które mogą wpłynąć na to, jakie udziały otrzymują poszczególni spadkobiercy i uprawnieni do zachowku. Chodzi między innymi o rodzaj spadku, liczbę spadkobierców i uprawnionych, ewentualne zapisy w testamencie, zadłużenie spadku, itp.
Jeśli masz wątpliwości dotyczące zachowku lub dziedziczenia, zawsze warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym. Radca prawny czy adwokat, będzie w stanie pomóc zrozumieć, jakie prawa przysługują w Twojej sytuacji i jakie kroki można podjąć, aby je zabezpieczyć.